«Det er ikke nationaløkonomisk forsvarlig at kraften i en landsdel ligger unyttet, mens der i en annen landsdel hersker den sorteste nød på kraft.» Abraham Berge, 1918 - Norges Handels og Sjøfartstidene

Uroa kom frå Statsforvaltar Abraham Berge i kjølvatnet av 1. verdskrig. På Austlandet er straumsituasjonen prekær, medan det på vestlandet går over 70 000 Hk rett i fjorden kvar dag.

Industripioner og generaldirektør i Tyssefaldene A/S, Ragnvald Blakstad deler denne bekymringa. Kraftoverskotet på Vestlandet betyr tap av både krefter og kapital, noko han likar dårleg. I 1918 set han seg til skrivebordet. På eit fotografi av ei fjellpartiet over Haukeli teiknar han små stolpar bortetter landskapet.

Fotografiet sender Blakstad inn til staten saman med eit framlegg om byggjing av kraftleidningar frå vest til aust. Han meiner bestemt at det skal gå an å setja opp ei linje i høgfjellet over Tyssedal i Hardanger, over Haukeli via Vinje og Kongsberg inn til Christiania der behovet for krafta er stort. 150 000 Hk skal kunne overførast i denne traseen og Blakstad meiner at det skal kunne realiserast i løpet av to år.

I avisene skaper framlegget til Blakstad overskrifter, og planen hans blir raskt døypt til «den elektriske hovedvei».

I møte med vassdragsdirektør Ingvar Kristensen og fleire andre amtsmenn blir forslag om ei ordning av administrasjonen til landets elektrisitetsforsyning vedteke. Men vassdragsdirektøren meiner at ei overføring frå Vestlandet til Austlandet er eit fullstendig unaudsynt prosjekt, og rår difor, saman med elektrisitetskommisjonen, å gi Blakstad eit negativt svar på framlegget.

Blakstad vart rasande på avslaget og sender straks tilsvar, men han vinn ikkje fram. Men, hadde Blakstad levd mellom oss i dag, hadde han sett at det som var hans kongstanke, så absolutt lot seg realisera.

Pionerfase for kraftoverføringa

I elektrifiseringas første fase på 1800 talet fantes det små moglegheiter for å overføra straum over særlege avstandar, og dei aller fleste kraftanlegga var difor bedriftsinterne.

Med utviklinga av vekselsstraumsystemet med opp-og nedtransformering, patentert av franskmannen Lucien Gaulard og hans britiske forretningspartner Johan D. Gibbs i 1881, fekk ein plutseleg heilt nye moglegheitar for lenger kraftoverføringsleidningar.

Hausten 1891 bygde firmaene AEG og Oerlikon ein trefase høgspentoverføring på 175 km, frå eit vannkraftverk i Lauffen, til den internasjonale elektrotekniske utstillinga i Frankfurt Am Main.

Verdas nordlegaste kraftleidning

Sjølv om me i Norge låg litt etter i denne gryande elektriske utviklinga, var me likevel relativt tidlege med å ta i bruk høgspent elektrisk kraftoverføring. Først ute med overføring var Hammerfest.

I Hammerfest fantes det eit passande vannfall med ei fallhøgde på 40 meter, og frå kraftverket som fekk namnet Hammerfest Elektrisitetsværk, vart det i kommunens regi bygd ein leidning inn til sentrum, for å forsyna gatene med belysning. Overføringa omfatta to straumsystemer: høgspent likestraum for buelampene i gateljosa, og høgspent einfase vekselsstraum til belysninga elles i byen.

Leidninga som vart sett i drift i 1891 var til saman 1,8 km lang, med eit spenningsnivå på 1 kV. På dette tidspunktet var leidninga verdas nordlegaste kraftleidning.

Eit samanhengande kraftland

Norge har i dag kraftleidningar på kryss og tvers som sikrar forsyning av kraft til ein kvar krok. Men me kan nok ikkje seie at kampen mot naturkreftene er avgjort ein gong for alle. Den dag i dag blir teknologien stadig utfordra av krevjande forhold ulike stader i landet.

I løpet av de siste femten åra har mellom anna Statnett i snitt hatt eitt havari i året relatert til ising, med alt frå øydelagde enkeltkomponentar til totalt mastehavari med store kostnader, og nokre trasear har vist seg så krevjande at løysinga har blitt at master må flyttast. Kampen mot naturkreftene held fram.

Det norske landskapet er som skapt for utnytting av vasskrafta med høge fjell, gode magasineringsmuligheter og mykje nedbør. Men, dei same føresetnadane skulle vise seg å gjere overføringa av krafta over lenger avstandar til eit teknisk vågestykke.

Dei norske kraftleidningane måtte tåla store påkjenningar frå vind, is, snø og salt og 1920-åra vart eit tiåret då kraftoverføringa verkeleg skulle få bryna seg på desse kreftene.

Den som fekk oppgåva i fanget vart overingeniør Johan Collett Holst. Holst vart tilsett i fossedirektoratet i Norges vassdrags- og energivesen (NVE) i 1921 og han fekk den krevjande oppgåva med å byggja leidninga frå Vemork til Oslo (seinare kjent som Rjukan – Oslo).

Oppgåva var litt av eit vågestykke både med tanke på overføringslengda på 144 km, og på trasévalet som skar gjennom eit krevjande terreng med eit høgfjellsområdet i over 1 100 meters høgde.

Leidninga vart sett i drift i 1922, men allereie første vinteren knelte ei av mastene under vekta av is og snø på linjene. Det oppstod også ei rekkje driftsavbrot grunna at linjer kom i kontakt med kvarandre og forårsaka kortslutningar.

Basert på erfaringar frå dette prosjektet vart det sett i gang eit omfattande forskingsprosjekt knytt til liner og master si tåleevne under ulike klimatiske forhold.

Leidninga frå Vemork til Oslo utmerka seg også ved at den var landets første med straumførande liner av aluminium med stålkjerne. Ved å kombinera den lette vekta til aluminiumet med styrken til stålet kunne ein mellom anna strekkja linene strammare enn tidlegare, noko som førte til at ein kunne nytta lågare master og oppnå lenger spennvidde.

Den dag i dag er framleis stålaluminium det mest brukte linemateriale i kraftleidningar.

Fjordlandet

Vestlandet var i tidleg etterkrigstid arena for ei rekkje med overføringsutbyggjingar prega av heilt spesielle utfordringar knytta til klimatiske og topografiske tilhøve, ikkje minst knytt til overføring over fjordar.

Sognefjorden stod fram som den ultimate manndomsprøve for ingeniørkunsten som den djupaste, lengste og mest forgreina fjorden i verda.

I 1955 sette Sognekraft A/S med Betonmast A/S som første hovudentreprenør, i drift det første spennet over fjorden. Spennet på 66 kV-leidningen mellom Njøs og Vange passert fjorden mellom Ramnaberg og Fatlaberg, og var omkring 4900 meter lang.

Eit drøyt tiår seinare skulle ein endå sterkare forbindelse kome til å krysse fjorden då NVE-Statkraftverkene i 1966 sette i drift overføringsleidninga frå Refsdal til Fardal. Leidninga kryssa Sognefjorden mellom Ramnaberg og Fimreiteåsen i eit spenn på 4 570 meter.

Statkraftverkene skulle seinare montere eit spenn på 4 597 meter på leidninga Aurland-Fardal i 1974. Desse spenna over Sognefjorden stod i fleire år som dei lengste i verda, fram til ingeniørar frå Statnett bygde eit 5 376 meter langt spenn over Ameralikfjorden ved Nuuk på Grønland i 1993.

Isslott i høgfjellet

Eit anna landskapselement som har utfordra overføringa av kraft i Norge, er høgfjellet med sin krevjande klimatiske tilhøve. I høgfjellet over Voss vart det ein kamp mot is og kulde.

Voss Elektrisitetsverk hadde hausten 1956 fått i oppdrag frå Telegrafverket og NRK å byggja ein 20 kV-leidning opp til fjernsynssendaren på toppen av fjellet Lønahorgi like nord for Voss. Allereie same haust fekk ein store problem med line- og mastebrot i det ekstremt værutsette området. Leidning vart forsterka i fleire omgangar, men gang på gang måtte leidninga knela under vinterstormar. Ytterlegare forsterkingar måtte til.

Ved inngangen av 1960-åra framstod leidninga som den sterkast dimensjonerte leidninga i verda!

I dag er denne leidninga riven og ny trase er teke i bruk på baksida av fjellet. Men den gamle leidninga til Lønahorgni har framleis norgesrekorden for høgaste målte islast, med kring 300 kg is per løpemeter. Til samanlikning så reknas to-tre kilo is per løpemeter som mykje i store deler av verda.

Eit samanhengande kraftland

Norge har i dag kraftleidningar på kryss og tvers som sikrar forsyning av kraft til ein kvar krok. Men me kan nok ikkje seie at kampen mot naturkreftene er avgjort ein gong for alle. Den dag i dag blir teknologien stadig utfordra av krevjande forhold ulike stader i landet.

I løpet av dei siste femten åra har mellom anna Statnett i snitt hatt eitt havari i året relatert til ising, med alt frå øydelagde enkeltkomponentar til totalt mastehavari med store kostnader, og nokre trasear har vist seg så krevjande at løysinga har blitt at master må flyttast. Kampen mot naturkreftene held fram.